Abstract:

Het Nederlands slavernijverleden roept vele vragen op. Eén ervan is hoe het toch kon dat het christelijk geloof slavernij niet afkeurde maar theologisch ondersteunde. De bijbel weersprak niet dat mensen tot slaaf konden worden gemaakt. De gereformeerde theologie van de zeventiende en achttiende eeuw gaf samen met rechtsgeleerdheid, verlichtingsfilosofie, politiek en maatschappelijk denken vorm aan de koloniale ideologie van de Republiek der Verenigde Nederlanden.

Twee slaventheologieën onderbouwden de ideologie: de Cham-theologie en het half achttiende eeuw populaire geschrift van Jacobus Elisa Johannes Capitein, waarin hij op bijbelse, rechtskundige en politieke gronden betoogde dat de slavernij niet strijdig was met de christelijke vrijheid. De Cham-theologie baseerde zich op het oudtestamentische verhaal dat Noach zijn zoon Cham bestrafte omdat hij hem naakt had gezien: ‘Een knecht der knechten sy hy syne broederen’. De minste van alle knechten.

Maatschappelijk was de slavernij nauwelijks een issue. De inwoners van de Republiek waren via familieleden en bekenden die op de slavenschepen werkten, naar de kolonies waren vertrokken, in handen van ‘Turkse’ zeerovers gevallen en tot slaaf gemaakte ‘christenslaven’, via boeken, pamfletten en kranten bekend met slavernij. Predikanten gebruikten in hun preken de kwellingen van de slavernij om hun toehoorders hun zonden in te peperen en op te roepen tot bekering. Spirituele slaaf van de zonde te zijn was erger dan de fysieke slavernij. In de kolonies profiteerden predikanten van de voorrechten die de slavenstaat bood.

Nu denken christelijke theologen anders. De in de zeventiende en achttiende eeuw verworpen Ander is in hun theologie juist de plaats waar God te vinden is. Het boek illustreert het inzicht dat een ideologisch kader met een universele waarheidsclaim, voorzien van politieke macht, onvoorstelbaar leed voortbrengt.

Voor wie een dieper inzicht wil in het aan het Nederlandse slavernijverleden ten grondslag liggende denkpatroon, verheldert het boek de ideologische, de praktische én de hybride aspecten van de slavernij.

English abstract

The Dutch history of slavery raises many questions. One of them is how it was possible that the Christian faith did not condemn slavery but supported it theologically. The Bible did not contradict that people can be enslaved. The Reformed theology of the seventeenth and eighteenth centuries, together with legal scholarship, Enlightenment philosophy, politics and social thinking, shaped the colonial ideology of the Republic of the United Netherlands.

Two slave theologies underpinned the ideology: the Cham theology and the mid-eighteenth century popular writing of Jacobus Elisa Johannes Capitein, in which he argued on biblical, legal and political grounds that slavery was not contrary to Christian freedom. Cham theology was based on the Old Testament story that Noah rebuked his son Ham because he had seen him naked: ‘ “He shall be a servant of servants to his brethren.” The least of all servants.

Socially, slavery was hardly an issue. The inhabitants of the Republic were familiar with slavery through family members and acquaintances who worked on the slave ships, who had left for the colonies, fell into the hands of ‘Turkish’ pirates and were enslaved ‘Christian slaves’, through books, pamphlets and newspapers. Preachers used the torments of slavery in their sermons to impress upon their listeners their sins and to call them to repentance. To be a spiritual slave to sin was worse than physical slavery. In the colonies, preachers benefited from the privileges offered by the slave state.

Now Christian theologians think differently. In their theology, the Other rejected in the seventeenth and eighteenth centuries is precisely the place where God can be found. The book illustrates the insight that an ideological framework with a universal truth claim, equipped with political power, produces unimaginable suffering.

For those who want a deeper insight into the thought pattern underlying the Dutch slavery past, the book clarifies the ideological, practical and hybrid aspects of slavery.

Contents

Inleiding
1. Slavernij en het actuele debat
2. Kerkelijke zelfreflectie
3. Slavernij en christendom in de historiografie
4. Postkoloniaal denken en christendom en slavernij
5. Slavernijonderzoek en de tijdgeest
6. De onderzoeksvraag en de primaire en secundaire bronnen
7. De weg van het onderzoek: van orthodoxie naar orthopraxis

Introductie: historiografische context
1.1 Politiek-maatschappelijke context van de Republiek der Verenigde Nederlanden
1.2 Interstatelijk geweld in Europa en daarbuiten
1.3 Intrastatelijk geweld
1.4 Politiek-religieus geweld
1.5 Strijd om de macht tussen kerk en staat
1.6 Tussentijdse conclusie: geweld en de Republiek

2 De gereformeerde religie in de Republiek
2.1 De gereformeerde religie en kolonialisme en slavernij
2.2 De gereformeerde doctrines
2.3 Staat en kerk
2.4 Een dood geloof? Kritiek op de gereformeerde theologie
2.5 De praktijk van de godzaligheid: de terugkeer van de werken
2.6 De praktijk van de godzaligheid: morele handleidingen voor zeelui
2.7 Neerlandts Israël: een door God gekozen land
2.8 Conclusie: het verschil als denkmethode

3 Verlichte denkers en de gereformeerde theologie
3.1 Rede en geloof
3.2 Descartes en Spinoza over slavernij
3.3 Coccejanen en cartesi-coccejanen
3.4 Conclusie: de emancipatie van het West-Europese zelf

4 Slavernij en gereformeerde theologie
4.1 Uniek debat in Spanje over de onderwerping van volken
4.2 Slavernij in de Europese zeeroverspraktijken
4.3 ‘Faith-slavery’ en ‘race-slavery’
4.4. Slavernij als theologische metafoor
4.5. Slaaf van de zonde
4.6. De zeemansvademecums en de geestelijke en lichamelijke slavernij
4.7 De roeping van de ‘heidenen’ tot het christelijk geloof
4.8. De zendingstheologieën van twee orthodoxe hoogleraren
4.9 Zending: een exclusief theologisch thema
4.10 Conclusie: theologische theorieën zonder morele reflectie

5 Rechtsgeleerde onderbouwing van de koloniale ideologie en de gereformeerde theologie
5.1 Het recht van volken
5.2. Hugo de Groot en de gereformeerde theologie
5.3 Hugo de Groot als ‘ideologue of empire’
5.4 Hugo de Groot en de slavernij
5.5 Andere 17e en 18e eeuwse rechtsgeleerden en de slavernij
5.6 De (juridische) praktijk in de Republiek ten aanzien van slaven
5.7. Gereformeerde theologen en het rechtsgeleerd denken
5.8. Achttiende-eeuwse orthodoxe stemmen over slavernij
5.9. De theologie van de overwinnaar
5.10 Eind achttiende-eeuwse debatten over christendom, zending en slavernij
5.11 Conclusie: theologische en juridische acceptatie van de slavernij

6 Slaventheologieën
6.0 Een ‘theo-logica’ met concrete gevolgen
6.1 De Cham-theologie en de ondergeschiktheid van de ‘Mooren’
6.2 Waarom de nakomelingen van Cham slaven en zwart waren
6.3 Zeventiende- en achttiende-eeuwse gereformeerde theologen en de vloek van Cham
6.4. Anton Wilhelm Amo: voormalige kindslaaf en filosoof
6.5 Jacobus Elisa Johannes Capitein: voormalig kindslaaf en gereformeerd theoloog
6.6. Conclusie: slavernij en de vrijheid van denken

7 De gereformeerde religie en de slavernij in de Atlantische kolonies
7.0 Slavenhandel in de zestiende eeuw
7.1 Gereformeerde religie en de orthopraxis in de Atlantische kolonies
7.2 Instructies, Artikelsbrieven, Ordre van regieringe en de gereformeerde religie
7.3 De gereformeerde religie op het fort St. George d’Elmina
7.4 Nederlands-Brazilië, de gereformeerde religie en de slavernij
7.5 Willem Usselincx’ landbouwkolonies in Guyana zonder slavernij
7.6 Nieuw-Nederland, de gereformeerde religie en de slavernij
7.7 Suriname: een permanente slavenstaat
7.8 Curaçao, slavernij en de gereformeerde religie
7.9 Contextualiteit en de orthodox-gereformeerde religie

8 Synthese en conclusies
8.0 De waarde van het onderzoek
8.1 Discontinuïteit en continuïteit: veranderende denkkaders versus een aanhoudende praktijk van onderdrukking
8.2 Het actuele debat: postkoloniale theologie
8.3 Tot slot. Geloof en geweld

Bijlage: Project of Plan om de bekeeringe der Heijdenen in Surinamen zonder veel swarigheden te beginnen
Literatuur
Primaire bronnen
a. Oorspronkelijke uitgaven
b. Kritische bronuitgaven/niet eigentijdse drukken/transcripties en vertalingen van bronnen
c. Secundaire bronnen
Samenvatting
Summary