Abstract:

De bronstijd (2000-800 v.Chr.) is een sleutelperiode in de prehistorie van Nederland en Europa. De opkomst van een nieuw metaal – brons – leidt tot ingrijpende ontwikkelingen in de samenleving die tot de dag van vandaag doorklinken.

Een grootschalige migratie van oost naar west, aan het eind van de steentijd, markeert het begin van een periode van revolutionaire ontwikkeling op maatschappelijk, technologisch en cultureel vlak. Brons, een legering van koper en tin, vormt daarvan de motor. Dit materiaal – taai, hard en glimmend als goud in de zon – blijkt geschikt voor superieure werktuigen, sieraden en wapens. Koper en tin komen maar op enkele plaatsen in Europa voor, hetgeen leidt tot verstrekkende uitwisselingsnetwerken over land en zee en tot de opkomst van een vroege vorm van geld. Deze nieuwe, intensievere contacten veranderen de samenleving voorgoed.

Er ontstaan elites die nauw contact met elkaar onderhouden. Religieuze ideeën, symbolen, rituelen en astronomische kennis worden wijd gedeeld en verbinden veraf gelegen delen van Europa voor het eerst onlosmakelijk met elkaar.

Macht en bezit creëren echter ook spanningen en leiden tot conflict en oorlog. Hoewel er in voorgaande periodes ook wel geweld was, zien we nu voor het eerst een voorwerp dat puur en alleen bedoeld was om een tegenstander te doden: het zwaard. De opkomst van dit wapen gaat samen met de eerste grootschalige oorlogsvoering waarbij honderden krijgers betrokken zijn.

Van superieure wapens en sieraden tot grensverleggende technologieën, de bronstijd is een tijdperk van ongekende dynamiek en verandering. Ontdek in dit boek hoe deze periode, die op het eerste gezicht vervreemdend is, misschien ook fundamenten herbergt van de samenleving zoals wij die kennen.

Deze publicatie is uitgegeven naar aanleiding van de tentoonstelling Bronstijd. Vuur van verandering, te zien in het Rijksmuseum van Oudheden van 18 oktober 2024 tot en met 16 maart 2025.

Contents

Voorwoord
Wim Weijland

Bronstijd. Vuur van verandering
Luc Amkreutz

Deel 1: Morgenland

Op goede gronden. Het neolithicum en de wereld die was
Luc Amkreutz

Deel 2: Koperen dageraad

Machtige migratie. Yamnaya-migranten en de vorming van de Klokbekercultuur
Luc Amkreutz, Quentin Bourgeois & Karsten Wentink

Klokbeker identiteit. Reizigers in de dood
Karsten Wentink

Sprekend verleden. Het raadsel van de Indo-Europese talen
Guus Kroonen

Goud van oud. Het sieraad van Bennekom
Marenne Zandstra

Deel 3: Macht in metaal

De vroege bronstijd. Macht, uitwisseling, elite en brons
Luc Amkreutz

Geweld achter de duinen. Het massagraf van Wassenaar
Luc Amkreutz

De hemelschijf van Nebra. Heerser over de tijd
Harald Meller

De wereld om je hals. Het kralensnoer van Exloo
Sasja van der Vaart-Verschoof

Verbonden gemeenschappen. De grafgroep van Little Cressingham
Tim Pestell

Brons in de bronstijd. Opkomst en verloop van de bronsindustrie
Stijn Arnoldussen & Liesbeth Theunissen

Een gouden omhelzing. De gouden cape van Mold
Neil Wilkin

Halsringen als baren. De Ösenringe-schatvondst van Riedl
Bernard Heeb

Deel 4: Thuisland

Het ingerichte land. Huis en haard, voedsel en ambacht
Stijn Arnoldussen & Liesbeth Theunissen

Zweten in de bronstijd. Een vroege sauna bij Nijmegen
Peter van den Broeke

Bronstijd-landschappen. Noord-Brabant vs. West-Friesland
Richard Jansen & Wouter Roessingh

Smakelijk eten. Voedselvoorziening in de bronstijd
Joyce van Dijk

Goed gekleed. Het maken en dragen van kleding in de bronstijd
Sasja van der Vaart-Verschoof & Loïs Bladt

Diplomatieke powervrouwen. Herkenbaar van verre
Luc Amkreutz

De grootste bijlendepositie van de Benelux. Het depot van Heppeneert
Guido Creemers

Bronstijd-bling. De fibula van Krumpa-Lützkendorf
Regine Maraszek

Deel 5: De voorouders nabij

Sterven in de bronstijd. Grafheuvels, graven en de omgang met de dood
Quentin Bourgeois

Erfgoed gezocht. Grafheuvels, zichtbare restanten van een prehistorisch landschap
Eva Kaptijn, Quentin Bourgeois, Wouter Verschoof-van der Vaart & Karsten Lambers

Een zonne-observatorium uit de bronstijd. Onderzoek in Tiel-Medel
Chris van der Linde

Oostwoud. Familieverbanden in een grafheuvel
Harry Fokkens, Eveline Altena, Lisette Kootker & Barbara Veselka

Onder de groene zoden. Het urnenveld Tilburg-Udenhoutseweg
Joris Brattinga

Een bewoond landschap. Sterven in bronstijd-België
Eugène Warmenbol

Deel 6: Tussen zon en water

Zon, water en eeuwige offers. Depositie en religie in de bronstijd
Luc Amkreutz & Sasja van der Vaart-Verschoof

Meervoudig metaal. (Grot)deposities in België
Eugène Warmenbol

De zonnegod. Een kort verhaal over een eeuwige reis
Flemming Kaul

Uitvergroot goud. De riemtorque van Guînes
Rolland Simon-Millot

Een gouden schatvondst. Het depot van Gessel
Daniel Neumann & Florian Klimscha

Het ultieme offer. Een veenlijk te Emmer-Erfscheidenveen
Sasja van der Vaart-Verschoof, Loïs Bladt & Bastiaan Steffens

Een bijzondere familie. Zes magische zwaarden
Luc Amkreutz

Cultstatus. De gouden hoed van Schifferstadt
Luc Amkreutz

Deel 7: IJzeren greep

Voorouders en vorstengraven. Begraven op de drempel van de ijzertijd
Arjan Louwen & Sasja van der Vaart-Verschoof

Vorstelijk vertier. Elites en hun drinkgelagen
Sasja van der Vaart-Verschoof

De Tollense-vallei. Oorlog in de bronstijd?
Thomas Terberger

Geweld in de bronstijd onderzocht. Experimenteren met wapens
Valerio Gentile

Blinkende borstkassen. De kurassen van Marmesse
Rolande Simon-Millot

Een puntig probleem. De speerpunt van Tollebeek
Valerio Gentile & Bastiaan Steffens

Deel 8: Avondland

Reflectie. Een bronzen spiegel
Luc Amkreutz & Sasja van der Vaart-Verschoof

David Fontijn. Een bijzondere bronstijdman

Verder lezen